تصنیف چیست؟

تصنیف مهم‌ترین گونه‌ی سبک موسیقی ایرانی است. محبوبیت آن، از یک سو، و رابطه‌ی آن با موسیقی دستگاهی که در تخصص موسیقی‌دانان خاص دربار بود، از سوی دیگر، جایگاهی ویژه به آن اعطا می‌کند و آن را بین موسیقی‌ای قابل دسترس برای همه و موسیقی‌ای که درک و دریافت آن درجه‌ای از معرفت موسیقایی می‌طلبد قرار می‌دهد.

تصنیف در ردیف وجود ندارد، اما بخشی از نوبت سنتی موسیقی ایرانی است که آن هم «دستگاه» نام دارد و عالی‌ترین فرم اجرایی این موسیقی به حساب می‌آید. این فرم ترکیبی با یک پیش در آمل موزون شروع می‌شود و به طور سنتی (امروزه به ندرت رعایت می‌شود)، با توالی قطعات زیر ادامه می‌یابد: یک چهارمضراب (قطعه ی سازی موزون)، یک آواز (قسمت اصلی نوبت که می‌تواند آوازی با سازی باشد، اما همواره غیرضربی یا با وزن آزاد است)، یک تصنیف و یک رنگ یا موسیقی رقص.

دستگاه از اصول تقریبا همه‌ی نوبت‌های سنتی موسیقایی ایرانی- عربی - ترکی پیروی می‌کند که مهم‌ترین بخش فرم آنها (در ایران، آواز) در لفافه‌ی یک مقدمه‌ی اغلب سازی (اینجا، پیش درآماد) و یک خاتمه‌ی همواره سبک و مناسب رقص (اینجا، تصنیف و رنگ) پیچیده شده است و از ندایی سنگین و رسمی به سمت تندایی نسبتا بالا حرکت می‌کند. این اصول در دماهای نوبه‌های عربی- آندلسی، در وصله‌ی سوری، در مقام العراقی عراق و در شش مقام تاجیکی- ازبکی رعایت می‌شود. با این حال، باید این را هم تذکر داد که در مواردی که موسیقی موزون (ضربی) جایگاهی مهم‌تر از موسیقی غیرضربی یا با وزن آزاد در نوبت اشغال می‌کند. (مثل مورد تقریبا همه‌ی سنت‌های موسیقایی ایرانی- عربی۔ ترکی، به جز سنت ایران و آذربایجان)، مقدمه معمولا، برخلاف مورد عکس، حداقل یک بخش غیر ضربی نیز دارد. این واقعیت که تصنیف در اواخر نوبت جای می‌گیرد بر خصلت سبک و فاقد تنش آن تاکید می‌کند. همین را می‌توان درباره‌ی خلاص یا مخلص یا ختم نوبه‌های موسیقی مغرب عربی، قدود وصله‌ی سوری، پسته‌ی مقام العراقی و او فرهای شش مقام گفت. با این حال، یک ویژگی تصنیف را از همتایان عربی و تاجیکی- ازبکی خود متمایز می‌کند. اگر این دو مورد اخیر از دیگر قسمت‌های نوبت مربوطه‌شان با دور ریتمی کوتاه‌تر و سریع‌تر خود متمایز می‌شوند، تفاوت اصلی تصنیف با دیگر قسمت‌های نوبت ایرانی یعنی دستگاه، این است که تنها قسمت آوازی ساخته شده و موزون نوبت است. امکان این هست که خواننده، هنگام اجرای قسمت اصلی دستگاه، یعنی آواز، گذرها یا قطعاتی به صورت موزون بخواند که آنها را معمولا «ضربی» یا «آواز ضربی» می‌نامند.